نفت و توسعه منطقه ای دو دهه ۱۳۵۳-۱۳۳۳
نفت و توسعه منطقه ای دو دهه ۱۳۵۳-۱۳۳۳ بسترهای قانونی و نهادی زمینه را برای ایفای نقش برتر نفت در اقتصاد فراهم کرد.این تحولات اقتصاد ملی را به نفت وابسته و البته توسعه و رشد اقتصادی را متأثر ساخت. انتظار میرفت با ایجاد قطب های صنعتی مانند پالایشگاه نفت آبادان و مراکز استخراج نفت در […]
نفت و توسعه منطقه ای دو دهه ۱۳۵۳-۱۳۳۳
بسترهای قانونی و نهادی زمینه را برای ایفای نقش برتر نفت در اقتصاد فراهم کرد.این تحولات اقتصاد ملی را به نفت وابسته و البته توسعه و رشد اقتصادی را متأثر ساخت. انتظار میرفت با ایجاد قطب های صنعتی مانند پالایشگاه نفت آبادان و مراکز استخراج نفت در مسجدسلیمان و سایر نقاط استان اثرات رخنه به پایین توسعهای خود را ابتدا در منطقه و سپس در مناطق پیرامون بر جای گذارد . موج اصلی افزایش نقش نفت در رشد و توسعه ملی از سال ۱۳۵۱ شروع شد که در این متن بیشتر به آن می پردازیم.
تغییر ساختارهای اقتصادی منطقه : تاثیر صنعت نفت در شئون مختلف زندگی کشور اعم از اقتصادی صنعتی اجتماعی فرهنگی و سیاسی قابل توجه است که در این بین تاثیر این صنعت بر مناطق نفت خیز جنوب بیش از سایر بخشهای کشور مشهود است. اشتغال از جمله متغیرهای مورد چالش برای سیاستگزاران و برنامهریزان هر نظام اقتصادی است .صنعت نفت بیشترین تاثیر در سالهای بعد از کشف نفت بر اشتغال منطقه را داشته است .افراد مشغول به کار در سه حوزه مناطق نفت خیز جنوب ، پالایشگاه آبادان و اداره مرکزی طبقه بندی میشوند که بیشترین تعداد کارکنان به مناطق نفت خیز جنوب و پس از آن پالایشگاه آبادان با اختلاف اندکی مربوط بوده است .در پایان سال ۱۹۵۹ کارمندان و کارگران شرکت عامل نفت ایران بالغ بر ۴۵ هزار و ۹۲۴ نفر بود که در مراکز مختلف مشغول به کار بودند.
جمعیت مسجدسلیمان در سال ۱۳۴۲ حدود ۵۰ هزار نفر تخمین زده شد که از این تعداد ، بیش از ۳ هزار نفر مستقیماً در استخدامی صنعت نفت ایران بودند . از جمعیت ۸ هزار نفری هفتکل نیز ۵۵۲ نفر مستقیماً در صنعت نفت مشغول به کار بودند .
جمعیت گچساران نیز در سال ۱۳۴۲ حدود ۵ هزار نفر و تعداد کارکنان نفتی این حوزه نفتی حدود ۴۳۰ نفر بود که حدود ۴۳ درصد از شاغلین منطقه مربوط به صنعت نفت بود.
علاوه بر اشتغال بر سر صنعت نفت فعالیت های جنبی نفت نیز بر ساختار اقتصادی و بسترهای توسعه ای منطقه و کشور تاثیر گذاشت.از تاریخ اجرای قرارداد نفت در سال ۱۳۳۳ عملیات اکتشافی در نواحی ساحلی لارستان و کرمان ، بندرلنگه و بندرعباس ، امتداد مرز ایران و عراق ، بین گچساران و کرانه خلیج فارس ، جلگه های بین آبادان و اهواز و دزفول ، جزیره قشم و سایر نواحی جنوب ایران ادامه داشت .
انجام عملیات مزبور، احداث فرودگاه ها و جاده ها ، فراهم آوردن وسایل و ملزومات و برپا کردن اردوگاه ها و گروه های اقتصادی را ایجاب میکرده است و پاره ای از این عملیات بوسیله هلی کوپتر صورت گرفته است . همزمان با عملیات اکتشافی فعالیت های عمرانی و زیربنایی لازم برای اکتشاف در منطقه شروع میشد . نیروهای بومی و غیربومی مشغول در این پروژهها توسعه منطقه را تحت تأثیر خود قرار میدهد.
در سالهای ۱۳۳۳تا ۱۳۴۴ به طور متوسط ۳۶ درصد درآمد نفت به خزانه دولت اختصاص پیدا کرد ؛ ولی به ترتیب این سهم در سال ۱۳۴۲، ۱۳۴۳، ۱۳۴۴ به ۳۵ درصد، ۳۰ درصد و ۲۵ درصد کاهش یافت . تا آنجا که این درآمد در سال ۱۳۵۰ به ۲۰ درصد رسید .قسمتی از این وجوه به مصرف تادیه دین و پرداخت غرامت به شرکت نفت سابق و قسمتی به مصرف تامین هزینه های مختلف سرمایهای و جاری وزارتخانهها و سازمانهای دولتی رسیده است.
صنایع پتروشیمی: فعالیت در زمینه صنایع پتروشیمی از اواخر سال ۱۳۳۷ آغاز شد در آن هنگام با نگاهی به نام بنگاه کود شیمیایی وابسته به وزارت اقتصاد تاسیس و در سال ۱۳۴۰ کارخانه کوچکی برای تولید این کالا در نزدیکی شهر شیراز احداث شد . سازمان برنامه نیز ایجاد صنعت پتروشیمی را دنبال می کرد و در سال ۱۳۴۱ با انستیتوی نفت فرانسه درباره انجام بررسیهایی به این منظور وارد مذاکره گردید و سرانجام سازمان برنامه با مشارکت یک شرکت خارجی و تعدادی سرمایهگذاران خصوصی ،شرکتی به نام شرکت سهامی” کود ایران “برای تولید آمونیاک و کوتاه شیمیایی تشکیل داد .شرکت ملی نفت ایران نیز با یک شرکت نروژی به منظور تولید آمونیاک مایع و غیره وارد مذاکره گردید . در سال ۱۳۴۲ دولت در صدد برآمد که فعالیتهای مربوط به پتروشیمی را در یک واحد معین متمرکز کند تا دستگاهی مختلف دولتی هر یک در حدود صلاحیت خود برای پیشرفت صنایع پتروشیمی همکاری کنند. سرمایه شرکت ملی صنایع پتروشیمی که کلاً متعلق به شرکت نفت ایران بود در ابتدا بالغ بر ۸ هزار و ۳۰۰ میلیون ریال بود .درتیرماه ۱۳۴۴ توسعه صنایع پتروشیمی به تصویب رسید و به موجب آن به شرکت ملی صنایع پتروشیمی اجازه داده شد با موسسات و شرکتهای ایرانی و خارجی که واجد صلاحیت فنی و مالی باشند برای تولید محصولات پتروشیمی مشارکت نمایند که با اجرای این قانون ۳۰ کارخانه پتروشیمی در بندر شاهپور آبادان و خارک تاسیس شد.
مصرف مواد نفتی در کشور : بعد از ملی شدن صنعت نفت ، دولت شرکت ملی نفت را موظف کرد تا حد امکان در توسعه تاسیسات و وسایل پخش تلاش کند. در نتیجه مصرف فرآوردههای نفتی در کشور با شدت روند صعودی رشد پیدا کرد و سال ۱۳۳۴ به بعد گاز مایع نیز جزو اقلام مصرفی فراورده های نفتی مردم به کار آمد.
نفت و حمل و نقل: حمل و نقل از عوامل زیربنایی رشد و توسعه اقتصادی هر کشور محسوب میشود. سهم بخش حمل و نقل در تولید ناخالص داخلی ملی از معیارهای سنجش پیشرفت کشور به حساب آمده که این سهم در کشورهای در حال توسعه کمتر از کشورهای پیشرفته می باشد. در این دوره پیشرفتهای قابل ملاحظهای در بخش حمل و نقل رخ داد.
اطلاعات بدست آمده از اسناد و مدارک بایگانی نفت نشان میدهد که از ۸ فروند هواپیمایی که در حوزه قراردادها و خط تهران – جنوب کار می کردند که ۳ فروند آن بزرگ و از نوع فرندشیپ ۲۷ و ۵ فرورند آن کوچک و از نوع داو بود .
مناطق آغاجاری ،گچساران ، مسجدسلیمان، اهواز و خارک دارای فرودگاههای مجهز و سرویس هوایی منظم روزانه بودند . در فرودگاه بندر ماهشهر به علت کوتاه بودن باند فقط هواپیماهای داخلی می توانستند نشست و برخاست کنند .کل مسافرانی که در سال ۱۳۲۵ به وسیله هواپیماهای شرکتهای عامل سفر میکردند ۶۶ هزار نفر بود که از این عده حدود ۶۰ هزار نفر داخل حوزه قرار داد و بقیه بین حوزه و تهران آمد ورفت می کردند . شبکه حمل و نقل زمینی و هوایی که به وسیله استخراج و تولید نفت در منطقه شکل گرفت ، باعث تسهیل رفت و آمد از مرکز به مناطق نفتخیز شد . به این ترتیب پیوندهای اقتصادی نفت با اقتصاد ملی ، پیوندهای ارتباطی وشبکه اداری –سیاسی را نیز تقویت می کرد.
توسعه زیربناهای اقتصادی مناطق نفت خیز:
گچساران : با کشف میادین نفتی در منطقه گچساران عملیات لازم برای استخراج نفت شروع شد. اسناد و مدارک موجود نشان میدهد نخستین اقدامی که از طرف شرکتهای عامل نفت ایران برای توسعه منطقه گچساران به عمل آمد ،عمیق تر کردن چاه شماره ۱۲ بود که حفاری آن از سال ۱۹۱۸ پیش از رسیدن به نفت متوقف مانده بود. شاخههای زیاد نیز حفر گردیده بود.توسعه صنعت نفت و گاز گچساران و کارگذاشتن دستگاه های بهره برداری جدید و سایر تاسیسات به نیروی برق بیشتری نیاز بود . بعد از مطالعاتی که در زمینه میزان برق مورد احتیاج حال و آینده و نوع مولد و چگونگی توزیع نیرو به عمل آمد، در جنوب کوی صنعتی دوگنبدان یک کارخانه مرکزی تولید برق احداث شد که نیروی حاصل از آن توسط مراکز پخش به تمام بخشهای تابعه ارسال و توزیع شد. تاسیسات صنعتی چندی از قبیل تعمیرگاه ، انبار، گاراژ و غیره بنا شد و به منظور تسهیل رفت و آمد ارتباط بین آنها نزدیک به یکدیگر قرار داده شد.
به موازات توسعه تاسیسات صنعتی منازل و وسایل فرهنگی اجتماعی و بهداشتی برای کارکنان ساخته شد .منازل کارکنان در نزدیکی محل کار و فعالیت آنها بنا شد تا بتوانند پیاده و در مدت کوتاهی رفت وآمد کنند .درنتیجه توسعه بهرهبرداری نفت و منطقه زیرساختها و خدمات رفاهی و زیربنایی ایجاد گردید .
منطقه لالی : لالی منطقه نفت خیز است که در حوزه قرارداد واقع در ۵۶ کیلومتری شمال غربی مسجد سلیمان واقع شده است .مساحت لالیذ۶۴ کیلومتر مربع و از ۱۵ حلقه چاه های نفتی که در سال ۱۳۴۴ در آنجا حفر شد ، ۳ حلقه چاه قابل استفاده و در حال بهره برداری بود و روزانه حدود ۸ هزار بشکه نفت از آنجا استخراج می شد .
منطقه خارک : جزیره خارک و مراکز صدور نفت آن تا سالها تابعه مناطق نفت خیز جنوب بودند. از این رو جزیره خارک و جفت کوچکتر آن خارکو به فاصله ۳۲کیلومتری کرانه در مقابل بندر ریگ قرار گرفته است .خارک از لحاظ تقسیمات کشوری و سازمان اداری در حال حاضر تابعه استان بوشهر است.
جزیره خارک نیز مانند سایر مناطق نفت خیز جنوب که با کشف نفت و صدور آن دچار تحولات عظیم شد . در سال ۱۳۳۷ ساختمان مرکز بارگیری خارک آغاز به کار کرد .رونق این جزیره چنان بود که در سال ۱۳۳۸ غرش هواپیماهایی که انواع و اقسام ابزار آلات و وسایل فنی را با خود می آوردند، به طور دائمی شنیده میشد. هلیکوپتر ها یکی پس از دیگری نقشه برداران و کارشناسان را به گناوه برده و یا از فراز خط لوله به گچساران می رساندند .
گزارش عملکرد نفت در آن زمان گویای آن است که تأمین آب آشامیدنی جهت خارک دارای اهمیت بود . بررسی ها نشان داد برای مصرف مردم و ادارات و تأسیسات صنعتی روزانه حدود ۴۵۵ متر مکعب آب شیرین آشامیدنی و ۹۱۰ متر مکعب آب تقطیر شده جهت مصارف دیگر مورد نیاز بوده است .
بندر معشور: در چند کیلومتری مشرق بندر امام خمینی منتهی الیه راه آهن سرتاسری ایران در خلیج فارس واقع شده است ،برای صدور نفت خام درنظر گرفته شد و اقدامات برای توسعه آن بعمل امد .این بندر برای حمل نفت بر لنگرگاه ابادان ترجیح داده شد و علاوه بر وسایل و تاسیسات مورد نیاز جهت صادرات نفت ، وسائل توزیع برق و کارگاه های تعمیرات توسعه کلی یافت.
بهرگانسر : در محلی به نام امام حسن بین بندر دیلم و گناوه واقع شده و تاسیسات و مخازن نفتی آن محوطه ای به مساحت ۲۵۰ هزار متر مربع را فرا گرفته است. مرکز بهرگان دارای یگ فرودگاه یا باندی بطولر ۱۲۰۰ متر بود .
کارخانه نورد و لوله سازی اهواز: در راستای اجرای طرح شاه لوله گاز قرار شد کارخانه ای برای ساختن لوله در ایران تاسیس شود و در این راستا قراردادی با یک شرکت امریکایی به مبلغ ۱۳و نیم دلار منعقد گردید.طبق قرارداد شرکت تورنس متعهد به نصب دو کارخانه که هر یک لوله هایی به قطرهای ۱۶-۶ اینچ ودیگری ۴۲-۱۸ اینچ تحویل نماید. شرکت ملی نفت ایران راسا انجام قسمتی از کارها را که عبارت بودند از ساختن ۵ کیلومتر جاده ، ۴ کیلومتر راه آهن ، ساختن غذاخوری جهت کارگران ومحل پرداخت حقوق را برعهده گرفت .
برگرفته از کتاب نفت وجغرافیای اقتصادی : گردآورنده : شهرزاد امیری
هیچ دیدگاهی درج نشده - اولین نفر باشید